Nền kinh tế kế hoạch tập trung là gì?

Nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung, còn được gọi là nền kinh tế chỉ huy, là một hệ thống kinh tế mà cơ quan chính phủ đưa ra các quyết định kinh tế liên quan đến sản xuất và phân phối hàng hóa. Nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung khác với nền kinh tế thị trường, ở đó những quyết định này là kết quả của hàng nghìn lựa chọn của người sản xuất và người tiêu dùng.

Việc sản xuất hàng hóa và dịch vụ trong nền kinh tế kế hoạch thường do các doanh nghiệp nhà nước thực hiện, mặc dù các công ty độc lập đôi khi có thể được đưa vào kế hoạch hóa kinh tế. Giá cả, tiền lương và lịch trình sản xuất thường do bộ máy tập trung quan liêu quy định.

Hiểu các nền kinh tế được quy hoạch tập trung

Kế hoạch hóa tập trung thường gắn liền với các chính phủ theo chủ nghĩa Mác-Lê nin như Liên Xô, Triều Tiên và Đông Đức. Trong phần lớn lịch sử của mình, hoạt động thị trường cực kỳ hạn chế ở những quốc gia này, và chính phủ chỉ đạo hoạt động kinh tế thông qua các doanh nghiệp nhà nước.

Sau chiến tranh thế giới thứ hai, nhiều nước xã hội chủ nghĩa đã chọn áp dụng kế hoạch hóa kinh tế để tập trung nguồn lực cho các ưu tiên của chính phủ mà chỉ các lực lượng thị trường có thể không đáp ứng được đầy đủ. Hơn nữa, vì các quốc gia này có tư tưởng đối lập với doanh nghiệp tư nhân, kế hoạch hóa tập trung cũng giúp loại bỏ các phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa.

Trong khi kế hoạch hóa tập trung thường gắn liền với các hệ thống chính trị xã hội chủ nghĩa hoặc cộng sản, nhiều quốc gia khác có thể ban hành các yếu tố của kế hoạch kinh tế trong thời kỳ chiến tranh hoặc tình trạng khẩn cấp của quốc gia. Ví dụ, nhiều quốc gia đã thực hiện hệ thống phân bổ trong các cuộc chiến tranh thế giới để ngăn chặn tình trạng thiếu hụt và kiểm soát giá cả của các mặt hàng thiết yếu.

Lý thuyết về kế hoạch tập trung

Những người ủng hộ kế hoạch hóa tập trung tin rằng chính phủ có thể chỉ đạo đầu tư kinh tế hiệu quả hơn so với các chủ thể tư nhân, đặc biệt là hướng tới các mục tiêu xã hội có tiềm năng lợi nhuận thấp hơn. Hơn nữa, vì cơ quan lập kế hoạch có nhiều nguồn lực hơn bất kỳ công ty hoặc doanh nghiệp đơn lẻ nào, nên các dự án của chính phủ cũng có thể được hưởng lợi từ quy mô kinh tế giúp các dự án của chính phủ có hiệu suất cao hơn về lâu dài.

Tuy nhiên, để phối hợp giữa các nhà sản xuất và các nguồn lực khác nhau, kế hoạch hóa tập trung thường đòi hỏi một bộ máy quan liêu kỹ thuật có trình độ học vấn cao. Điều này tạo ra một điều gì đó nghịch lý đối với các nước xã hội chủ nghĩa, vì các quan chức có thể giữ vai trò của một giai cấp thống trị trên thực tế .

Chỉ trích các nền kinh tế có kế hoạch tập trung

Khái niệm kế hoạch hóa tập trung bị chỉ trích nặng nề, đặc biệt là từ các học giả thuộc trường phái kinh tế Áo. Một chỉ trích chính, liên quan đến Friedrich Hayek, là các nhà hoạch định trung tâm không thể đáp ứng hiệu quả cung và cầu. Trong nền kinh tế thị trường, các doanh nghiệp phản ứng với các tín hiệu giá cả bằng cách tăng hoặc giảm sản xuất hàng hóa của mình.

Trong nền kinh tế kế hoạch, không có tín hiệu giá cả, vì vậy các nhà hoạch định không thể dự báo chính xác sản phẩm nào sẽ cần thiết hoặc thích ứng với các điều kiện thay đổi. Điều này có nghĩa là có thể xảy ra sự thiếu hụt hoặc dư thừa không cần thiết của một số hàng hóa.

Một chỉ trích khác là các nền kinh tế chỉ huy có thể kém hiệu quả hơn, do thiếu áp lực cạnh tranh. Trong khi các công ty tư nhân phải tránh lãng phí để duy trì lợi nhuận, các doanh nghiệp trong nền kinh tế chỉ huy không có áp lực phải kiếm được lợi nhuận hoặc giảm chi phí.

Ví dụ về các nền kinh tế có kế hoạch tập trung

Quy hoạch tập trung thường gắn liền với các quốc gia cộng sản trước đây là Đông Âu và Liên Xô, cũng như các chính phủ đương đại của Cuba, Trung Quốc và các khu vực châu Á. Trong mỗi ví dụ này, nhà nước đóng vai trò là nhà sản xuất, phân phối và sử dụng lao động chính trong hầu hết các lĩnh vực của nền kinh tế.

Hầu hết các quốc gia này đều từ bỏ kế hoạch hóa tập trung để chuyển sang mô hình kinh tế tư bản chủ nghĩa hoặc kinh tế hỗn hợp bắt đầu từ những năm 1980. Trong một số trường hợp, chẳng hạn như ở Trung Quốc, việc tư nhân hóa tài sản nhà nước, kết hợp với dòng vốn đầu tư nước ngoài, dẫn đến tăng trưởng kinh tế cực kỳ nhanh chóng.